Mont’e Prama: Cincuant’annus de sa scoberta
Est passau tempus meda de candu s’archeologia at cumpréndiu cantu est importanti custa scoberta. Fiat su 31 de martzu de su 1974. A dd’agatai est stétiu unu messàiu, o fortzis prus de unu, chi fiant scuturendi, arendi fintzas a fundu cun is tratoris mecánicus. E su chi ant agatau est una necròpoli me innui ant spremintziau a interrai a sa fini de sa Edadi Nuràgica, in su siglu XI a.C., e chi podit essi stètia, me in is siglus IX e VIII a.C., unu logu sagradu innui alabai a unu Pater predi e gherreri.
De insaras, is triballus archeològicus de sa scolla manna de protoistória se s’isula ant cricau de cumprendi e giai sentidu a custu logu, e funt sighendi a ddu fai.
Mont’e Prama est unu montigheddu artu unus 48 m, acant’e sa parti bàscia produtiva chi càstiat fac’a Mar’e Pontis, su stàinu de Crabas. Su nòmini ndi benit de sa prama, giai chi totu su logu dèpiat essi prenu de custa mata. Innoi est sutzèdia una cosa única. Una cosa spantosa chi at torrau a iscri’ s’istória de su Mediterràneu, innoi is sardus ant lassau unu sinniale chi abarrat.
Una necròpoli cun centus e centus de tumbas, unu logu sagradu, unu caminu sagradu e istàtuas, istàtuas meda triballadas in d-una roca pagu tostada, betia fintzas a innoi de prus de 18 km, e innoi ddas ant strantaxadas, in custu chi serbiat de logu po arregordai e alabai su tempus passau e gloriosu de sa Sardínnia nuràgica. Impari cun istàtuas de pugilistas, arceris, gherreris, ant agatau pura modellus de nurachis, mannus, cun turris a dónnia cantoni, stravanaus; custus si contant una bidea e unu spíritu chi agataus in is prus de 8000 turris chi funt in dónnia logu in s’ìsula, e ddi giaint sa cara archeològica chi connosceus.
Tres dis a innantis de s’iscoberta de Mont’e Prama, su 29 de martzu de su 1974, a s’atru cantoni de su mundu, su messàiu Yang Zhifa, triballendi cun su picu po fai una funtana me in Xi’an, in Cina, at agatau, donendisiddu a s’umanidadi, s’esércitu de su Imperadori Qin Shi Huan, chi at reinadu intr’e su 260 e su 210 a.C.
Una sorti chi ponit impari duas de is iscobertas archeològicas prus importantis de su ‘900.

Is isculturas de Mont’e Prama
Seus imoi a innantis de is protagonistas de custa Mosta: is isculturas.
Funt illòmpias fintzas a nosu a cantus e arrogus, e medas nd’ammancant, spèrdius fortzis, isparèssius. Caras, bratzus, bustus. Corpus segaus, spainaus, treulaus: est aici chi ddas eus agatadas.
Est sa stima sa chi ddis at torrau a giai sa vida a is istàtuas: su restàuru at postu impari is arrogus, torrendideddus a una cosa sola. E ddis at giau un’atra borta sa fortza de su símbolu.
Aici si ndi funt strantaxadas e ant torrau a teni una figura, mancai arrogada. Difatis no ddu est nimancu una de is istàtuas chi siat intrea.
Eus agatau figuras de óminis diferentis: arceris, gherreris, pugilistas. A pustis de ddas ai strantaxadas, imoi si tocat a ddas agiudai a chistionai.
Su de fai no est cosa fàcili. S’ammancat, fessit pura sceti po ddas numenai e nai comenti funt fatas, sa limba chi sonát a inghíriu insoru.
Eus a cricai de chistionai in logu de issas. Tradusendideddas, crichendi de no ddas traighi.

Archeologia e ammentu
Mont’e Prama e is atras tumbas nuràgicas intr’e sa edadi de su brunzu e sa edadi de su ferru.
A is isculturas de Mont’e Prama ddas ant agatadas asut’e terra, apitzu de unas tumbas de importu mannu.
In custa necròpoli donniunu fiat interrau in d-una tumba sceti po sei; fiant tumbas fatas a putzigheddus tundus, cuncunu tupau cun d-una losa. Is mortus fiant sètzius abbibbiniaus aintru de su putzigheddu. Giai nisciuna tumba portát cosas aintru po nc’acumpangiai a is chi fiant interraus.
Is tumbas fiant postas in d-una nera longa, tancada a unu cantoni e a s’atru cun duas losas postas a deretu.
A su chi parit is tumbas a putzigheddu iscumentzant a essi impreadas intr’e sa fini de sa edadi de su brunzu e sa edadi de su ferru.
Sa cosa càmbiat meda de is “tumbas de is mannus”, chi fiant tumbas fraigadas de is Nuràgicus in sa Edadi de su Brunzu, de innui interránt a genti meda totus impari.
Custu est su mundu nuràgicu chi is istàtuas parint essi castiendi cun cussus ogus insoru: su mundu de una Sardínnia chi fiat ancora acanta, e puru fiat giai archeològica, giai prena de cosas de su tempus de diora.

Ita funt ammostendi is isculturas?
Tocat a abarrai acant’e is isculturas con su sentidu. De custa manera sa boghi insoru illompit fintzas a nosu. E si narat e chini e ita issas cherint ammostai.
Is figuras antropomórficas nos ammostant óminis, totus mascus. Portant armas e funt bestius beni meda, si bit ca funt genti de importu. No funt gentighedda. Ddis eus giau su nòmini de arceris, gherreris, pugilistas.
Su fueddu gherreri fait a dd’impreai unu pagu po totus; difatis, in cussus tempus e in totus is sociedadis antigas, is gherreris funt prus in artu de is atrus, e funt is chi tenint e custòdiant sa fortza política.
Is corpus funt in d-una postura grande, su chi si fait cumprendi ca funt ammostendi a personas prontas a s’atopai cun su Sagradu. Assimbillant a atras figuras chi connosceus de su própriu tempus, prus chi no atru a is bronzigheddus nuràgicus.

Is bronzigheddus e is isculturas de Mont’e Prama
Is bronzigheddus funt is fainas artìsticas chi connosceus mellus po su chi spetat sa civiltadi nuràgica.
Funt statueddas de brunzu, artas unus 15 cm, pura chi cuncuna illompit a 35-40 cm. Fiant fatas cun sa “chera pèrdia”, cun d-una forma de terra lugiana chi fadiant e isconciánt donni borta; fiat una faina difícili meda, chi fortzis ndi fiat arribada in Sardinnia cun maistus cipriotas o levantinus.
Custas istatueddas, chi fiant ex voto, ammostant medas figuras diferentis: mannus de sa comunidadi, arceris, gherreris, pugilistas, gherradoris, genti ofrescendi, mascus e féminas; in prus animalis de arratzas medas, cosas de sa vida de dónnia di’, modellus de nurachi, navis e atras cosas meda. Totu custas iconografias si nant cosas de importu mannu, e si faint bi’ in manera crara e spantosa is personas chi ddas ant fatas e su mundu insoru.
Is bronzigheddus e is istàtuas de Mont’e Prama funt acapiaus a pari, o, po ddu nai mellus, su chi est acapiau funt is mundus figuradus in custas isculturas.
Ponendi a pari is isculturas e is bronzigheddus podeus bi’ beni meda ca is figuras funt is próprias in tot’e is duas categorias, e sa própria est pura s’iconografia. Custu si fait cumprendi beni ca is isculturas e is bronzigheddus funt fatus in su matessi períodu.
Intr’e isculturas e bronzigheddus ddu-i funt diferéntzias stilìsticas mannas. Siat comenti si siat, is istàtuas pura parint impreai maneras e ammostas chi tenint cosas chi ndi benint de levanti. Custu bolit nai un’abilidadi ténnica chi nd’illompit a Sardínnia giai cumpria. Est una cosa curiosa, perou custus chi a nosu parint arratratus de is nuràgicus, podit essi chi ddus apant fatus maistus istràngius, arrícius de is meris de su logu gràtzias a su chi scidiant fai.
Iat a podi essi pura ca a custus maistus is meris insoru ddus apant giaus coment’e dàdivas po istringhi amistadi intr’e unu e atru logu, intr’e mannus de custus dus mundus aici atesu chi perou chistionánt impari.

Is modellus de nurachi
Is modellus de nurachi funt de importu mannu. Nos ammostant custus fràigus in is duas maneras chi podeus agatai: cun d-una turri sceti o cun prus de una. Funt figuras cun d-una fortza manna de símbolu.
Custus modellus tradusint in forma de arti su chi sutzedit in s’isula intr’e sa fini de sa Edadi de su Brunzu e sa Edadi de su Ferru. Est insaras candu is nurachis perdint su chi fiat stètiu s’impreu insoru a premítziu. Ndi pigant atrus de impreus, perou imoi funt prus chi no atru cúncua cosa chi arragodat su tempus passau e is mannus de diora.
Si cumprendit beni ca custus càmbius in sa cultura no potzant essi sutzèdius chentz’e produsi istragus intr’e is chi ddus ant bívius. Fiant arrischendi una cosa manna: s’identidadi de issus atotu.
Po fai de manera chi càmbius a diaici sutzedessint chentz’e fai tropu sciàsciu, is símbolus de cust’identidadi depiant essi atèndius sèmpiri e beni. E su nurachi parit, intr’e totus, su símbolu prus mannu de identidadi e de cuncódria.

Sa Edadi de su Ferru in Sardinnia: totu est cambiendi
Su momentu istóricu e culturali de is isculturas de Mont’e Prama est sa edadi de su ferru (950-730 a.C.).
In Sardínnia aici coment’e in totu su Mediterràneu, custu est unu tempus innui est acontessendi giai giai unu avolotu, chi fiat spremitziau fintzas de sa fini de sa edadi de su brunzu.
Is nurachis funt una de is cosas chi mudant, cun càmbius e aciunturas, o chi no a bortas ndi ddis sciarrocant turris e bastionis. De seguru no ndi torrant a fraigai de nous.
Is biddas càmbiant, giai chi aprimu ddu-i fiant sceti barracas tundas, e imoi pura domus cun prus de unu aposentu e cun sa cotilla in mesu.
Càmbiat sa manera de fai is cóngius, chi imoi funt totu pintaus a sa moda “geométrica” e “orientalizzanti”. Funt meda de prus is armas e ainas de brunzu, i est imoi chi faint pura sa maioria de is bronzigheddus nuràgicus. Impari cun su brunzu scumentzant a triballai su ferru.
Est prus de totu in sa edadi de su ferru candu custa metamòrfosi de sa civiltadi nuràgica parit illòmpia a s’acabu. Is féminas e is óminis de su mundu nuràgicu fiant imoi aintru de su chi sutzediat in su Mediterràneu, in mesu de is andetorra e de is cambiaparis, de is atopus cun is atras gentis, de totu cussu chi portát a càmbius sèmpiri prus mannus e de innui no iant’essi prus torraus acoa.
Is isculturas de Mont’e Prama ndi bessint de custu mundu. De bronzighedhus nd’agataus unu pagu in totu sa Sardínnia, is isculturas de perda intamis parint cúncua cosa sceti de su Sinnis. Podeus nai ca issas si faint bi’ sa manera chi ant tentu is comunidadis de custu logu, a s’acabu de sa edadi nuràgica, de afrontai su chi fiat sutzedendi: is gherras intr’e issus atotu, o is cuncórdius e iscórrius cun is bendidoris e mercaderis chi nd’illompiant de su Levanti e fiant scumintzendi a si frimai me in is logus acant’e mari.

Mont’e Prama 1974-2024
No seu nudha.
No ap’a essi mai nudha.
No potzu cherri essi nudha.
A parti custu, portu aintru totus is bisus de su mundhu.
(Fernando Pessoa, Tabacaria, 15.1.1928)
De ita seus chistionendi, di chi fueddaus de is isculturas de Mont’e Prama?
Custa mosta cricat de giai un’arrespusta, intr’e is medas chi ddu-i podint essi, a custa pregunta, i est una manera de cumprendi su ”atru”.
Chistionendi de is istàtuas, seus arraxonendi apitzus de s’iscoberta de su mundu de innui ndi funt bessias; de s’iscoberta de is chi cussu mundu dd’ant fatu e chi de cussu mundu funt nàscius.
In sa mosta, no eis a atopai su chi pentzaus de isci’ apitzu de is isculturas, ma sceti su chi eus cumprendiu cun sa sciéntzia, arraxonendi cun issas e cun su mundu insoru.
Totu custu ddu podeus agatai, chi a diaderus si poneus a ddu cricai.
Chi fadeus aici is istàtuas s’ant a fai cumprendi, e dd’ant a cherri pura. Ant a nai su chi nosu atotu eus a arrannesci a ascutai.
E duncas cricaus de ascutai, lasseus passai is sonus totu a inghíriu e aintr’e nosu, po fai intendi sa boghi lébia, mancai no siat aici díbilli, de is istàtuas.
